گرچه اين صنعت در ايران، جوان بوده و نيازمند حمايت و کار بيشتر ى است، در دهه اخير، شاهد فعاليت زياد بخش خصوصى و حمايت دولت در اين زمينه بوده ايم ؛ به طورى که طرحهاى مطالعاتى و اکتشافى چند استان ،اطلاعات خوبى را از ذخاير بالقوه  سنگ هاى نيمه قيمتى ارائه مى دهند.
بخش خصوصى با ثبت محدوده هاى معدنى و انجام عمليات اکتشافى ،جندين معدن را به گواهى کشف و بهره بردارى رسانده است.
اطلاعات موجود از هجده استان، حاکى از حضور 46 اثر معدنى ،يازده پروانه اکتشاف، سه گواهى کشف و سه پروانه بهره بردارى است.
در مطالعات اخير تعداد آثار معدنى در استان هاى مختلف ،به بيش از 200 مورد رسيده است کارگاه هاى آموزشى دولتى و خصوصى ،زمينه جذب علاقه مندان به اين رشته از صنعت را فراهم نموده اند.
گرچه در بخى استان ها به طور سليقه اى به اين موضوع پرداخته است ؛ اما  آينده خوبى براى اين رشته پيش بينى مى شود . 
در برخى استان ها،رشته تراش سنگ هاى نيمه قيمتى ،در مقطع متوسطه ايجاد شده است.
آموزش نظرى و عملى چندين ماهه در طى سال تحصيلى ،فرصت بسيار خوبى جهت کسب مهارت در اين رشته به شمار مى رود.
برخى موسسات آموزشى ،مقطع کاردانى و کارشناسى  اين رشته را تاسيس نموده اند .لازم به ذکر است که کليه فعاليت هاى آموزشى ،اکتشافى و بازرگانى در اين رشته ،با يکديگر مرتبط بوده و رونق هر يک ،باعث توسعه ديگرى  مى شود.
با توجه به سهم ناچيز ايران در اين زمينه لازم است تا با تعيين يک استراتژى راهبردى مناسب در برنامه ريزى هاى کوتا ه مدت و بلند مدت ،سهم خود در بازارهاى جهانى تعريف نموده ،در جهت حصول نتيجه مطلوب تلاش نمائيم.
هدف گذارى در اشتغال و افزايش در آمد سرانه ،معيار خوبى جهت توسعه معادن آموزشگاه ها ،کارگاه هاى فرآورى ،تعرفه هاى گمرکى ،تسهيلات بانکى و بازرگانى مواد خام و فرآورى شده مى باشد.

مقدمه :

يکى از مباحث قابل اهميت در زمينه سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى ،توجه به ذخاير بالقوه معدنى است.
شناخت پتانسيل معدنى ايران زمين در زمينه سنگ ها و کانى هاى قيمتى و نيمه قيمتى و تهيه بانک اطلاعاتى ،اولين قدم در اين راستا به شمار مى رود.
همچنين ،با گسترش آموزش ،کارگاه هاى تراش و رونق بازار ،نياز به مواد اوليه سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى بيشتر مى شود ،بنابراين مسئولان  وعلاقه مندان  نسبت به شناسايى آثار معدنى و معرفى آنها به بازار مصرف اقدام نمايند.
در سال هاى اخير با اجراى  طرح هاى مطالعاتى و اکتشافى،به اين مهم پرداخته شده است و همچنان ادامه دارد تا شناسايى پتانسيل هاى معدنى در قالب آثار معدنى جديد ،معدن سنتى و محصولات جانبى براى هر يک از استان ها در حد شايسته اى به انجام برسد.
تعدادى از اين آثار معدنى ،برابر قانون معدن ،به پروانه اکتشاف و درنهايت ،به گواهى کشف خواهد رسيد.

تاريخچه :

معدن کارى سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى ،از قديم الايام مورد توجه ايرانيان بوده است.
از آن جا که کارگاه هاى تراش سنگ ،حداکثر چندين کيلو سنگ در سال مصرف مى گنند ،همچنين به دليل استفاده محدود از اين مواد معدنى در بازار مصرف ،عمدتا" تهيه و جمع آورى سنگ هاى خام ،به روش بيابان گردى و سنگ جورى بوده است.
استخراج در معادنى از قبيل بايگ،سرکوير،بمرود ،دم روباه ،باغ برج و غيره به روش سنگ جورى از سطح زمين مى باشد.
در مواردى از جمله معدن فيروزه نيشابور ،استخراج ،به صورت زير زمينى صورت مى گيرد .بخشى از نياز اين صنعت نيز از منابع خارجى تامين مى شود ؛از جمله لاجورد ،فيروزه آمريکائى ،عقيق هاى رنگى و ....لازم به ذکر است که صنعت کاران ايرانى ،90% از سنگ هاى تراش خورده عقيق و فيروزه را به عنوان انگشترى به کار برده و مى برند.
علاوه بر سنگ هاى طبيعى ،از فيروزه آمريکائى ،عقيق رنگ شده داخلى و خارجى، ياقوت مصنوعى و غيره نيز در اين صنعت استفاده مى شود.

فيروزه نيشابور:

اين ذخيره ، مشهورترين و قديمى ترين معدن قيمتى ايران است.
ذخيره قطعى اين معدن ،حدود 8500 تن بوده و از سال 1382،به تعاونى محلى واگذار شده و مدت بهره بردارى آن 25 سال قيد شده است .ظرفيت استخراج اين معدن که به صورت زير زمينى صورت مى گير د،پانزده تا سى تن در سال مى باشد.
در اين معدن ،ميزان 25% از سنگ استخراجى ،حاوى رگه هاى فيروزه است که به صورت مزايده به فروش مى رسد.
حداقل قيمت آن کيلويى ده تا پانزده هزار تومان است که به کيفيت فيروزه بستگى دارد .فيروزه آبى آسمانى (نوع ساده و شجر) از ارزش بالايى برخوردار است.
عقيق بايگ :پس از معدن فيروزه نيشابور ،قديمى ترين معدن سنگ نيمه قيمتى ايران ،معدن بايگ است .اين دو معدن، دراستان خراسان رضوى قرار دارند.
افراد محلى نزديک معدن ،سنگ هاى مناسب را به روش سنگ جورى گرد آورى کرده ،به بازار مصرف مى رسانند .عمده مواد اوليه کارگاه هاى تراش عقيق ،در محله طلاب و بازار رضا در مشهد ،از اين معدن تامين مى شود.
عقيق شجر بمرود : اين معدن در خراسان جنوبى قرار دارد و به عنوان تنها معدن عقيق شجر ايران ،تامين کننده بخش عمده مواد اوليه کارگاه هاى تراش عقيق مى باشد.اهالى نزديک معدن ،قلوه هاى کوچک و بزرگ آگات اين منطقه رابه روش سنگ جورى جمع آورى نموده و هر کدام از اين قلوه ها را با توجه به ابعاد و کيفيت  آن ،به ارزش از پنج تا بيست هزار تومان به واسطه کاران مى فروشند.

گارنت سبز(زمرد )باغ  برج کرمان : اين معدن در جنوب کرمان و درمنطقه اسفند قه واقع شده است .در اين منطقه نيز افراد محلى،اقدام به جمع اورى اين کانى نموده ،با توجه به ميزان شفافيت و اندازه آن ،آن را به افراد واسطه مى فروشند .ظاهرا" اين کانى ،پس از خريدارى به خارج از کشور ارسال شده ،پس از تراش ،به عنوان نوعى زمرد به کار گرفته مى شود .

شرح خدمات طرح هاى اکتشافى:

تجربه سال هاى گذشته و اجراى عمليات اکتشافى در برخى استان ها ،منجر به تهيه و تدوين شرح خدمات مناسب در اين خصوص گرديد تا با اجراى آن توسط اکتشافگران دولتى و خصوصى ،خروجى اين مطالعات در حد مطلوب قار گيرد.
اين شرح خدمات،شامل چهار فصل مى باشد:1)کليات ؛2) هدف روش کار و حجم عمليات اکتشافى ؛3) کنترل نواحى اميد بخش و 4) نتيجه گيرى و پيشنهاد ها.

1.در فصل اول ،ضمن معرفى استان ،اطلاعاتى در خصوص امکانات زير بنايى و اقتصادى ،جمعيت ،شاغلان در صنايع مختلف ،نرخ بيکارى ،کارگاه هاى صنعتى زير ده نفر ،آموزشگاه هاى جواهر شناسى و تراش سنگ ،تعداد افراد آموزش ديده و کارگاه هاى فعال داراى مجوز سازمان صنايع دستى ارائه مى شود .شرح نتايج مهم مطالعات قبلى و سوابق پژوهشى ،توصيف زمين شناسى با تفکيک زون هاى ساختارى ،چينه شناسى ،ماگماتيسم و دگرگونى به منظور پيش بينى هاى لازم در شناسايى مناطق احتمالى از سنگ ها و کانى هاى خاص ،و همچنين ارائه آمارى از سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى داراى پروانه هاى اکتشافى ،گواهى کشف و بهره بردارى از ديگر بخش هاى اين فصل به شمار مى روند که در برنامه ريزى درست و اجراى مناسب اين عمليات اکتشافى ،موثر خواهند بود .

2.در فصل دوم ،تلفيق اطلاعات جمع آورى شده ،امکان تعيين و اولويت بندى نواحى اميد بخش براساس خاستگاه زمين شناسى و با ذکر مستندات و دلايل منطقى فراهم مى شود .

3.در فصل سوم ،کنترل نواحى اميد بخش با اجراى عمليات صحرايى  ونمونه بردارى ،آغاز مى شود .مناسب با رخنمون هاى سنگى ،ممکن است نياز به حفر ترانشه و چاهک باشد .در معادن متروکه لازم است تا از داخل تونل و ترانشه هاى اکتشافى ،بازديد کرده ،نمونه بردارى شود .در اين مطالعات ،هر محدوده به طور جداگانه ،بررسى و گزارش خواهد شد .نام هر محدوده نيز ترکيبى از نام گوهر شناسى و نام محلى است مانند عقيق بايک يا بريل خواجه مراد .شرح هر محدوده ،شامل موقعيت جغرافيايى ،زمين شناسى ،حجم حفريات اکتشافى و نمونه بردارى ،و نتاليج مطالعات آزمايشگاهى (شيمى،کانى شناسى ،کانى سنگين ،مقاطع نازک و صيقلى ،گوهر تراشى ،رنگ آميزى و جواهر شناسى )خواهد بود .پايان بخش شرح هر محدوده، ارزيابى فنى – اقتصادى آن محدوده شامل :الف) محاسبه ذخيره زمين شناسى ،به کيلوگرم براى سنگ هاى نيمه قيمتى يا گرم براى سنگ هاى قيمتى ؛ب) برآورد وزن کانه قابل فرآورى بر اساس کيل گيرى ؛ج) برآورد ارزش ريالى سنگ خام و سنگ فراورى شده با توجه به قيمت هاى داخلى و جهانى و د) بازاريابى داخلى و خارجى مى باشد.
در محاسبه ذخيره زمين شناسى لازم است تا به ميزان پراکندگى سنگ يا کانى در واحد سطح و نحوه گسترش آن در عمق متعارف 1تا2 مترى و حداکثر 5 مترى دقت شود.
در اين روش ،ميزان سنگ يا کانى در واحد حجم به دست آمده و در نهايت ،ميزان ذخيره زمين شناسى قابل محاسبه مى باشد .در رگه هاى معدنى ،ضمن محاسبه حجم کانسنگ و براورد درصد کانه در کانسنگ ،محاسبه ذخيره زمين شناسى امکان پذير مى گردد.در معدنى که ذخيره به عنوان محصول جانبى به شمار مى رود ( از جمله واريسيت در معدن کوشکوفلئورين شفاف و خوش رنگ در معدن کمر مهدى)،بايد از اطلاعات معدنى و زمين شناسى معدن و همچنين اظهارات تجربى معدنکاران استفاده نمود .

به منظور محاسبه وزن کانه قابل فرآورى،مقدار معينى از سنگ خام را براى تراش به کارگاه ارسال مى کنيم تا نگين هاى دامله و تخت ،تراش داده شوند .نسبت وزن نگين هاى تراش داده شده ،به وزن سنگ خام اوليه فراورى را مشخص مى کند .اين نسبت براى سنگ هاى مختلف ،متفاوت است .

4.فصل پايانى به نتيجه گيرى و پيشنهاد ها اختصاص خواهد داشت .در بخش نتيجه گيرى لازم است تا يک جمع بندى کلى از محدوده ها و مقايسه آنها با يکديگر صورت پذيرد .در بخش پيشنهاد نيز پيشنهادهاى کاربردى در راستاى توسعه صنايع وابسته و اشتغال زايى محلى ،نوع و نحوه آموزش در منطقه ،بررسى و مشخص نمودن زير ساخت هاى مورد نياز ،مانند آموزش توسط سازمان فنى و حرفه اى ،حمايت هاى سازما ن ميراث فرهنگى ،صنايع دستى و گردشگرى براى ايجاد کارگاه ها ،ديگر حمايت هاى لازم از جمله معافيت هاى مالياتى ،معافيت بيمه سهم کار فرما ،تسهيلات بانکى و بازرگانى و ايجاد خوشه هاى صنعتى يا ايجاد زنجيره هاى توليد تا بازار در منطقه ارائه خواهد شد.

پتانسيل هاى معدنى موجود:

1.آذربايجان شرقى: در مطالعات قبلى ،تعداد شش اثر معدنى از انواع عقيق ،آميتيست ،آزوريت و مالاکيت معرفى شده بود .در مطالعات اخير ،تعداد پانزده اثر معدنى از انواع اپيدوت ،ژاسير ،در کوهى ،مگنتيت ،رز کوارتز ،ميکروکلين ،سانيدين ،اوليوين ،پيروکسن ،پرليت ،آگات و فسيل هاى براکيوپود ،مرجان ،درخت سيليسى شده و غيره ،جمعا"به ميزان 12،600،000 کيلوگرم ،شناسايى و معرفى شده است .

2.آذربايجان غربى: اين استان همچنان  در دست مطالعه مى باشد ؛اما تا کنون حضور آثار معدنى سافير ،ميکاى سبز و قهوه اى ،سرپانتين و انواع فسيل ها در آن محرز گرديده است .

3.اصفهان : در مطالعات قبلى ،اين استان واجد تعداد 3 اثر معدنى از فيروزه ،آگات خور و گارنت جندق بوده است اما با مطالعاتى که کماکان در سطح اين استان در حال اجرا است ،تعداد چهار اثر معدنى از انواع آگات ،گارنت و کريزوکلا به ميزان 470،000 کيلوگرم شناسايى شده است .

ايلام : مطالعات صورت گرفته در استان ايلام ،منجر به شناسايى انواع قلوه هاى رنگين در سه محدوده از منطقه صالح آباد مهران ،جمعا" به ميزان  2،157،000 کيلوگرم گرديده است .

5.اردبيل:تعداد دو اثر معدنى از انواع آگات در اين استان ،شناسايى شده است ؛اما با توجه به گسترش سنگ هاى آذرين در سطح اين استان ،احتمال وجود ذخاير ديگرى از سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى  ،دور از انتظار نيست . اين استان در برنامه مطالعات آينده قرار دارد.

6.بوشهر:از پتانسيل هاى سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى اين استان مى توان به صدف هاى دريايى ،انواع سنگ هاى فسيلى ،احتمال وجود زمينه هاى پرورش مرواريد و ساير زمينه ها اشاره نمود که لازم است مورد برسى بيشتر قرار گيرند .

7.خراسان رضوى:در گزارش هاى سازمان صنايع و معدن به آثار معدنى ،پروانه هاى اکتشافى متعدد فيروزه و آگات و در نهايت پروانه هاى بهره بردارى فيروزه و عقيق اشاره شده است .در مطالعات اخير ،تعداد نوزده اثر معدنى از انواع بريل (آکومارين )،سافير ،ياقوت ،روتيل ،ارتوز،فيروزه قوچانى(کريزوکلا)،آگات ،ژاسپر،عقيق سليمانى،اوپال ،گارنت ،در کوهى ،رز کوارتز ،آندوالوزيت ،ايلمنيت ،آراگونيت و پلى گورسکيت ،جمعا"با ذخيره اى برابر با 1،146،250 کيلوگرم ،شناسايى شده است .

8.خراسان جنوبى :پيش از اين تعداد،سه اثر معدنى از آگات در استان معرفى شده بود .طى مطالعات اخير ،تعدا 25 اثر معدنى از انواع آگات (آبى ،خزه اى ،سفيد شيرى)،اوپال،کريزوپراس،سيليس سبز،مگنتيت ،در کوهى،ژاسپر،تورمالين و آندوالوزيت ،جمعا" به ميزان 368،750 کيلوگرم ،شناسايى و معرفى شده اند.

9.خوزستان :در بررسى هاى اوليه ،جندين اثر معدنى ،شامل قلوه هاى رنگى ،سلستين و فسيل دريايى ،مشخص گرديده بود ؛اما به مطالعات بيشتر و دقيق تر ى نياز دارد.

10.زنجان : در اين استان ،تعداد چهار اثر معدنى ، از انواع آواروئيت ،عقيق ،فلئورين و مالاکيت شناسايى شده است ؛اما با توجه به ساختار و واحد هاى زمين شناسى اين استان انتظار پتانسيل هاى بيشترى مى رود که جاى بررسى دارد .